“Zullen de kerkklokken van Artsakh ooit weer luiden?”
De Armeense studenten van Wilbert van Saane, uitgezonden medewerker van Kerk in Actie aan Haigazian University in Beiroet, zijn nazaten van genocide-overlevenden. Tijdens een erfgoedconferentie hoorde hij de roep om internationale garanties voor veilige terugkeer naar Nagorno-Karabach. “Zullen zij ooit de klokken van hun kerk weer horen luiden?”
Een bruid en een bruidegom staan in een verwoeste kerk. De bruidsjurk is traditioneel Armeens, met een speciaal hoofddeksel en geborduurde patronen. De bruidegom draagt zijn militaire uniform. Om het bruidspaar heen is het puin van een granaatinslag te zien. Door het gat in de koepel van de kerk stroomt licht naar binnen.
De foto werd in 2020 gemaakt door David Gharamanyan. Liefde in oorlogstijd. Gharamanyan komt uit Nagorno-Karabach en documenteerde de oorlog in 2020 en de uittocht van meer dan 100.000 Armeniërs in 2023, toen hij zelf ook moest vertrekken. Op zijn foto’s zijn veel kerken en kloosters te zien. De boodschap is duidelijk: het Armeense religieuze erfgoed is in gevaar.
Bescherming van dat erfgoed is het thema van de conferentie in het Zwitserse Bern die ik deze week bijwoonde. De Wereldraad van Kerken is bezorgd, want er zijn tekenen dat de sloop en herbestemming van kerkelijk eigendom is begonnen. Niet alleen zijn de Armeniërs verdreven uit hun vaderland, nu dreigt ook de uitwissing van de herinnering aan hun eeuwenoude geschiedenis.
De foto’s van Gharamanyan, die tijdens de conferentie tentoongesteld werden, vertellen een triest verhaal van belegering, verzet, verdrijving, en vernieling. Het herinnert de Armeniërs aan de genocide van 1915. Het voelt voor hen als een patroon. Na de genocide wiste Turkije ook bijna alle herinneringen aan de Armeense presentie uit. Daar lijkt Azerbeidjan nu ook op uit te zijn.
Niet meer terug te vinden
Mijn Armeense studenten en collega’s op de Haigazian University in Beiroet zijn klein- en achterkleinkinderen van overlevenden van de Armeense genocide in 1915. Ze weten precies uit welk dorp of welke stad in Klein-Azië zij afkomstig zijn. Sommigen kunnen op Google Maps hun voorouderlijk huis aanwijzen. Daar wonen nu Turkse gezinnen. De kerken en kloosters die daar ooit stonden zijn niet meer terug te vinden.
Volgende maand hoop ik in Armenië een korte cursus te verzorgen voor jeugdleiders in de protestantse kerken. In de groep zitten ook een twee vrouwen uit Artsakh, zoals de Armeniërs Nagorno-Karabach noemen. Ze hebben veel meegemaakt: oorlog, uithongering, en nu het leven als ontheemde vluchteling. Ze vinden kracht in het geloof en willen dat geloof ook overdragen aan de jonge generatie. Het liefste zouden ze dat doen in hun thuisland, Artsakh, waarvan ze nu afgesneden zijn. Ze vrezen dat hun huizen nu door anderen worden ingenomen en dat hun kerken worden gesloopt.
Internationale garanties
De boodschap van de conferentie in Bern is duidelijk. Er moeten internationale garanties komen zodat de Armeniërs veilig kunnen terugkeren naar Nagorno-Karabach. Verder moeten de internationale afspraken over de bescherming en toegankelijkheid van religieus erfgoed gerespecteerd worden. Verschillende sprekers benadrukten dat deze kwestie niet slechts de Armeniërs aangaat; het is een zaak van godsdienstvrijheid en menselijkheid.
Dat is klare taal, maar de foto’s van David Gharamanyan en de verhalen van mijn studenten vertellen een ander verhaal. De meest ontroerende foto is die van een meisje dat kijkt naar een lange rij auto’s op een kronkelende bergweg. Het is de uittocht van Armeniërs uit Artsakh in 2023. Zal deze gemeenschap ooit terugkeren en zullen de klokken van hun kerken weer luiden?
